حکایت کاه ها و کوه هایی از سرمایه های نهفته + آلبوم

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ مرکز گیلان، هنوز برخی از مناطق گیلان شالیکاران گرم برداشت برنجند.

مثل اینجا، در دو طرف مسیر جاده رشت – قزوین؛ محدوده بین روستای امام زاده هاشم رشت تا ورودی روستای حلیمه جان رودبار، کشاورزان مشغول برداشت و جمع آوری محصول برنج هستند و صدای کمباین ها هم از خرمن شالی ها، بلند شده است.

در یک طرف کمباین ها، شلتوک ها را از ساقه جدا و دستگاه های بیلر هم کاه و کلش به جا مانده از خرمن را بسته بندی می کند و در جاهایی هم ، بخاطر بارندگی های هفته های اخیر، کاه و کلش به جا مانده از برداشت ، چنگی به دل نمی زند.

به همین دلیل، شالیکاران کُپه های کوچک و بزرگ کاه در شالیزارها را یا رها می کنند و یا می سوزانند ؛ لکه های سیاه و کپه های خاکستری رنگ در برخی از شالیزارها، حکایت از به آتش کشیدن این کاه های نم گرفته و پوسیده دارد.

شالیکاران می گویند ؛ این کاه ها به درد نمی خورد ؛ باران خورده است و حتی دام ها هم آن را نمی خورند. 

یکی از شالیکاران منطقه در حالی که رد پای گل و لایِ بارندگی های اخیر در چکمه هایش دیده می شود، دستی بر زمین شالیزار می برد و مقداری از کاه خیس را در دست می گیرد و می گوید : بسته بندی کاه ها برایم هزینه بر است و از آنجا که دام هم ندارم ، این کار مقرون به صرفه نیست و ترجیح می دهم آن را بسوزانم چون اگر همین طور در شالیزار بماند ، با باران های بعدی، حشرات موذی زیر این کپه های کاه ، جمع می شوند.

البته سوزاندن کاه و کلش در شالیزارهای گیلان پس از برداشت برنج، چند سالی است که با سخت گیری های دستگاه قضا و اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان و نیز فرهنگ سازی، تا حدود زیادی در استان کم شده است. 

امسال هم دستگاه قضا و اداره کل حفاظت محیط زیست گیلان ، هشدار دادند ؛ با کسانی که کاه و کلش را در شالیزارها آتش بزنند ، برخورد خواهند کرد.

معاون پیشگیری از وقوع جرم دادگستری گیلان همین هفته قبل در مصاحبه ای اعلام کرد : کسانی که کاه و کلش شالیزارهای شان را می سوزانند ، به پرداخت ۲ تا ۸ میلیون تومان جریمه نقدی محکوم می شوند .

کارشناسان محیط زیست پیش بینی می کنند : امسال به علت بارندگی های فصل برداشت و گل آلود شدن زمین شالیزارها، امکان پذیرنبودن برداشت ماشینی و نیز استفاده از خرمنکوب ثابت، 10 تا 15درصد کاه های حاصل از برداشت برنج در استان سوزانده شود و این یعنی بر اساس پیش بینی ها چیزی معادل120 تا 180هزار تن کاه سوزانده خواهد شد.

این در حالی است که از پسماندهای برنج و از جمله کاه، پوسته شلتوک و سبوس، پس از فرآوري مي توان براي تامين سوخت نيروگاه ها ، توليد بتون و ورق هاي فشرده، ديواره هاي فشرده ضد آتش، تخته فيبر سيماني، خمیر كاغذ، مقوا ، ظروف یک بار مصرف، روغن سبوس و مواد شیمیایی افزودنی در محصولات آرایشی - بهداشتی بهره گرفت؛ فرآورده هایی که ارزش افزوده بیش از 10 برابری دارند.

آنطور که کارشناسان کشاورزی می گویند : پس از جدا کردن هر تن شلتوک از شالی، یک تن کاه و کلش یا ساقه برنج به جا می ماند.

بر اساس آمارها، سالانه حدود پنج تا 6 میلیون تن پسماند برنج در کشور تولید می شود که بخش قابل توجهی از آن خوراک دام و بخشی هم به عنوان پسماند کشاورزی در شالیزارها سوزانده می‌شود.

بر اساس اعلام مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی گیلان از 238هزار هکتار شالیزار استان پس از برداشت برنج ، به طورمیانگین یک میلیون و200هزار تن کاه و کلش به جا می ماند که البته باید به این پسماندها 450هزار تن پوسته شلتوک و سبوس که در فرآیند سفید کردن برنج به جا می ماند، اضافه کرد. 

ابراهیم اکبرزاده در تشریح این موضوع افزود : بخش هایی از سبوس برنج به جا مانده را شالیکاران به عنوان خوراک دام استفاده می کنند و پوسته شلتوک و خاکستر آن را هم به عنوان عایق برای گرم نگه داشتن زمین و جلوگیری از سرمازدگی محصولات کشاورزی در زمستان، کاهش رشد علف های هرز و نفوذ بهتر آب حاصل از بارش ها در خاک، استفاده می کنند.

رییس پارک علم و فناوری گیلان با بیان اینکه پسماندهای برنج شامل کاه، پوسته شلتوک و سبوس برنج است گفت : کاه برنج پس از فرآوری، بیشتر در مصالح ساختمانی ازجمله تخته های فشرده ، عایق های صوتی یا سلولزی و کاغذ و مقوا کاربرد داد.

دکتر علی باستی افزود : از پوسته شلتوک هم پس از فرآوری محصولاتی چون نئوپان، کود سیلیکاتی کشاورزی، سیمان پوزولانی که در جدول های خیابانی و دیوار محوطه ها کاربرد دارد، به دست می آید.

وی با بیان اینکه محصولات متنوع بسیاری با کاربری های مختلف از پسماندهای برنج قابل تولید است گفت : در سازمان پژوهش های علمی و صنعتی یا همان ساختار پیشین پارک علم و فناوری گیلان، از حدود20سال پیش تاکنون 16 پژوهش، در قالب پروژه پایلوت چند منظوره صنايع تبديلي و فرآوري پسماندهای برنج، در مرحله آزمایشگاهی انجام شده است که البته تاکنون 5 ایده مرتبط ، در این پارک به ثبت رسیده است.

رییس پارک علم و فناوری گیلان تخته هاي فشرده - سبوس برنج پایدار شده - روغن خوراكي سبوس برنج - كنسانتره پروتئين سبوس بدون چربي - اسيد فيتيك - هيدروكسي آپاتيت - سيليكات هاي محلولِ سديم و پتاسيم - سيليكات هاي نامحلولِ كلسيم، آلومينيوم، منيزيم و كبالت - خمير پوليش و پوليش قالبي  -  سيليكاژل كروماتوگرافي - سيليكاژل دسيكانت - سيليكاي رسوبي - سيليكاي آمورف - كود سيليكاتي - جاذب هاي رطوبت، بو و رنگ و همچنین كربن فعال سفيد و سياه را از مهم ترین ایده های خلاقانه و دستاوردهای آزمایشگاهی با فرآوری پسماند برنج در این پارک بر شمرد. 

مدیر مراکز رشد پارک علم و فناوری گیلان می گوید : از 5 ایده خلاقانه به ثبت رسیده فرآوری پسماندهای برنج این پارک، 3 ایده تولید مصنوعات چوبی و اوراق فشرده، خمیر کاغذ و سلولز کارتن به مرحله تجاری سازی رسیده و ایده های بهینه سازی فرآیند تهیه پودر نانو سیلیکا از پوسته شلتوک برنج و تهیه پلت پایدار شده سبوس برنج برای تولید روغن هم در مرحله بررسی نتایج آزمایشگاهی و اجرایی کردن دانش فنی است .

دکتر علیرضا آکوشیده با بیان اینکه 10 ها طرح و ایده در زمینه "محصول برنج " در این پارک به ثبت رسیده است گفت : بیشتر پژوهش های راهبردی در خصوص برنج در زمینه تولید و معرفی لاین مرغوب این محصول بوده است و با وجود ظرفیت ها و پسماندهای قابل توجه برنج در دومین استان تولید کننده این محصول، آنگونه که باید در زمینه فرآوری پسماند آن کار نشده است.

وی با بیان اینکه وظیفه پارک های علم و فناوری حمایت از ایده هایی است که متناسب با نیازهای بازار ، قابلیت تجاری سازی شدن را داشته باشد افزود : حمایت های این پارک به تنهایی نمی تواند ایده ها را به محصول نهایی برساند و تسهیلات 50 تا 100میلیون تومانی پژوهشی، فقط در حد دستیابی به نتایج آزمایشگاهی و ثبت ایده اثرگذار خواهد بود.

 وی در تشریح این موضوع افزود : فرآوری پسماند برنج با وجود ارزش افزوده بالایی که دارد، بسیار هزینه بر است و به سرمایه گذاری بالایی نیاز دارد که البته این سرمایه گذاری هم مستلزم حمایت های مالی و تسهیل و تسریع فرآیند صدور مجوزهای لازم دارد. 

رییس اداره صنایع غیرفلزی سازمان صمت گیلان می گوید : کشورهایی كه سهم قابل توجهي از برنج دنیا را توليد مي كنند ، براي حل مشكلات ناشي از انباشت پسماندهای این محصول و استفاده بهينه از آن به فن آوري هاي متعدد ومتنوعي دست يافته اند ؛ به طوری که کشورهای آسیای شرقی به ویژه چین و هند، دانش فنی تولید نئوپان از پوسته شلتوک و پانل های دیواری از کاه را تجاری سازی و این محصولات فرآوری شده از پسماند برنج را به تولید انبوه رسانده اند.

سعید اخلاقی افزود : از طرفی برخی از کشورهای اروپایی ازجمله هلند، مجارستان و انگلیس توانسته اند در تولید خمیر کاغذ و انواع محصولات کاغذی از پسماند برنج بسیار موفق عمل کنند . 

آنطور که او توضیح می دهد فرآوری پسماندهای محصولات کشاورزی به صورت صنعتی و تولید انبوه در کشورمان، آنگونه که باید جدی گرفته نشده و اقدامات قابل ذکری به ویژه در زمینه فرآوری پسماند برنج انجام نشده است .

رییس اداره صنایع غیرفلزی سازمان صمت گیلان می گوید: در حال حاضر هیچ واحد صنعتی فعال رسمی فرآوری پسماند برنج در زیر چتر آمار صنایع استان قرار ندارد و یکی، دو واحد موجود هم، نیمه فعالند و فعالیت رسمی ندارند.

سعید اخلاقی البته می گوید ؛ در استان مازندران هم که نخستین تولید کننده برنج کشور است، طرح یا صنعت قابل توجهی در قالب فرآوری پسماند برنج ندارند و فقط در استان گلستان در قالب یک شرکت، خمیر کاغذ با فرآوری"کاه و کلش" تولید می شود.

بررسی ها حاکیست نبود فناوری و تجهیزات روز فرآوری پسماند برنج، هزینه های بالای سرمایه گذاری و حمایت های کم مالی، سنتی بودن سامانه های جمع آوری و تبدیل شلتوک به برنج و در پی آن آلوده و فاسد شدن برخی از پسماندهای این محصول، وجود باقیمانده سموم کشاورزی در پسماندهایی که پس از فرآوری به ظروف یک بار مصرف تبدیل می شود و نیز طولانی بودن فرآیند دریافت مجوزهای لازم، از مهم ترین مشکلاتی است که صاحبان ایده ها ، سرمایه گذاران و فعالان صنایع فرآوری پسماند برنج از آن گلایه دارند ؛ موانعی که با افزایش حمایت های مالی، اصلاح شیوه های تولید و ایجاد خوشه های صنعتی شالیکوبی برای پایدار سازی سبوس، مسیر را برای اجرای طرح های با ارزش افزوده بالای فرآوری پسماندهای برنج هموار می کند.

حمایت هایی که رییس اداره صنایع غیرفلزی سازمان صمت گیلان از آن می گوید و توضیح می دهد :  معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، تسهیلات ویژه ای با نرخ سود 7 درصد برای سرمایه گذاران این صنایع اختصاص داده است و از طرفی از محل منابع تبصره 18 و نیز اعتبارات صندوق توسعه ملی با نرخ ترجیحی، تسهیلاتی به متقاضیان تجاری سازی طرح های پژوهشی پرداخت می شود. 

سعید اخلاقی با بیان اینکه این دست صنایع، هنوز در اول راه است افزود : با توجه به ریسک پذیر بودن چنین طرح هایی، توجیه پذیر بودن آن به لحاظ اقتصادی باید برای سرمایه گذار اطمینان بخش و دانش فنی و تجهیزات آن هم به راه باشد.

وی که سازمان متبوع اش دبیری کارگروه رفع موانع تولید را برعهده دارد می گوید : فعالیت این کارگروه در استان، بیشتر در خصوص رفع مشکلات و مسائل بین واحدهای تولید کننده ، دستگاه های اجرایی و بانک های عامل، متمرکز بوده است اما تلاش می شود با آسیب شناسی هایی که در کمیته های فرعی این کارگروه ، میزهای تخصصی آسیب شناسی، جلسات داخلی سازمان صمت گیلان و نیز نشست های مشترک با متولیان حوزه های پژوهشی و اجرایی، انجام می شود، مسیرهای وارد شدن صنایع فرآوری پسماند برنج در زنجیره ارزش افزوده هموار شود .

مدیر صنایع تبدیلی و غذایی سازمان جهاد کشاورزی گیلان با بیان اینکه 23 محصول و کد فعالیت برای فرآوری پسماندهای برنج تعریف شده است گفت : هیچ یک از این کدهای فعالیت، در پنجره واحد صدور مجوزها و اختیارات جهاد کشاورزی نیست و به سازمان صمت واگذار شده است ؛ این درحالی است که بارها از وزارت جهاد کشاورزی ، متقاضی پیگیری برای واسپاری مسئولیت و تولی گری صنایع فرآوری پسماند برنج بوده ایم و خواسته ایم که از هیات دولت اجازه این کار را بگیرند تا بتوانیم این محصولات را به عنوان حلقه های جدید فرآوری، به زنجیره های تولید مرتبط با محصول برنج متصل کنیم.

قاسم جوادزاده با بیان اینکه سبوسی که از برنج گرفته می شود باید به سرعت آنزیم کشی و پایدار سازی و سپس فرآوری شود افزود : سبوس پایدارسازی شده برنج هم پس از فرآوری به محصولاتی از جمله سبوس خوراکی و روغن سبوس برنج که ارزش افزوده بالایی دارد ، تبدیل می شود.

وی در تشریح این موضوع با بیان اینکه از هر 5 کیلوگرم سبوس معمولی برنج، پس از فرآوری ،  یک کیلوگرم سبوس پایدارسازی شده خوراکی به دست می آید گفت : قیمت 5 کیلو گرم سبوس معمولی برنج 2 هزار و 500 تومان است ؛ این درحالی است که یک کیلوگرم سبوس پایدار سازی شده که از 5 کیلو سبوس معمولی به دست می آید ، 200 هزار تومان است و این یعنی ارزش افزوده تا 80 درصدی ؛ البته روغنی که از این سبوس فرآوری شده به دست می آید ، به مراتب ارزش افزوده بالاتری خواهد داشت.

مدیر صنایع تبدیلی وغذایی سازمان جهاد کشاورزی گیلان با اشاره به اینکه یکی از مشکلات فرآوری سبوس برنج، فساد پذیری سریع و فرصت کم برای رساندن این ماده اولیه به واحدهای پایدارسازی است افزود : با توجه به وجود  فقط 4 کارخانه شالیکوبی مجهز به این سامانه ، جمع آوری و انتقال سبوس های معمولی از کارخانه های شالیکوبی دیگر وانتقال ان به این 4 کارخانه، سخت و زمان بر است و در نهایت فاسد شدن و غیرقابل استفاده بودن سبوس ها برای تولید سبوس خوراکی فرآوری شده را به دنبال دارد.

آنطور که قاسم جوادزاده می گوید : از طرفی در بیشتر کارخانه های شالیکوبی، ظرفیت تبدیل به اندازه ای نیست که بتوان ماده اولیه را برای صنایع فرآوری پسماند برنج فراهم کند.

مدیر امور زراعت سازمان جهاد کشاورزی گیلان می گوید : استفاده از کود ها و سموم کشاورزی در حد مجاز در تولید محصولات کشاورزی ازجمله برنج در دنیا اجتناب ناپذیر است چرا که جایگزین کردن نهاده های زیستی به جای کود و سموم شیمیایی، هزینه های تولید و در پی آن قیمت تمام شده محصول را بالا می برد. 

ابراهیم اکبرزاده افزود : در گیلان در فرآیند تولید محصولاتی چون برنج، از سموم کمتری استفاده می شود.

وی معتقد است اگر بازار هدف مواد اولیه فرآوری پسماند برنج، آماده وبه راه باشد و صاحبان این دست صنایع هم قیمت خوبی بابت این پسماند ها به کشاورز بپردازند، آنان آمادگی این کار را خواهند داشت و از طرفی کارشناسان ترویج جهاد کشاورزی هم آماده اند تا شالیکاران را با سامانه جمع آوری و تاچه بندی پسماندهای برنج متناسب با استانداردهای تامین مواد اولیه صنایع فرآوری آن آشنا کنند. 

در نهایت : اگرچه با اقدامات سختگیرانه دستگاه قضا و حفاظت محیط زیست، فرهنگ سازی و برنامه های ترویجی و نیز افزایش تعداد دستگاه های بسته بندی کاه و آسان تر شدن کار بسته بندی کاه در سال های اخیر، پسماندهای برنج، کمتر دور ریخته و خوراک دام می شود و از طرفی دود کمتری از آتش زدن کاه و کلش به چشم آسمان و هوای گیلان می رود اما ایده های نو و دانش فنی برای کاربردی شدن پسماندهای برنج در گیلان، هنوز آنگونه که باید طعم تجاری سازی شدن را نچشیده است و موانع بسیاری برسر راه صنایع فرآوری پسماند برنج قرار گرفته است؛ پسماندهای کشاورزی در آمدزایی که با وجود ارزش افزوده بالا، هنوز در گام های اول است.

بی شک مسئولان ، می توانند با فراهم کردن امکانات و زمینه های بیشتر سرمایه گذاری، موانع را از مسیر تولید محصولات نوین از این پسماندهای کشاورزی بر دارند.